Verstrengeld

Platform DIS in een gesprek met Herman en Miek:

“In het boek van Timothy Morton, Ecology without nature, Rethinking Environmental Aesthetics, kwam ik een fragment tegen dat me doet denken aan de zoektocht naar hoe het geluid van wier te verbeelden.

Het doet me denken aan de foley, het artificiële geluid – waar Herman over vertelde, dat echter dan echt lijkt (het schuiven van de baksteen over de vloer om een schuiven van een stoel te laten horen). Dat is wellicht interessant in relatie tot het vastleggen van het originele geluid van zeewier, dat meer tot echo wordt en daarmee minder herkenbaar.

Misschien is het idee dat geluid verstrengeld is via trillingen die door allerlei organismen, artefacten en hyperobjecten verschillend worden waargenomen wel een mooi beeld van verstrengeling. Een voortdurende doorgegeven resonantie.“

Herman van den Muijsenberg:
“Trillingen zijn overal en dus ook geluid. De vraag is alleen wat hoor je. Als mens, vogel of als wier. […]”
“Thoreaus ‘voice of the wood’ is vergelijkbaar met het concept van ‘wet’ sound (tegenover ‘dry’) wanneer het over het gebruik van effecten gaat. Het geeft de mate aan waarin een geluid via het effect te horen is (wet) of waar het brongeluid puur klinkt (dry).“

Herman stuurt tevens een link naar een luisterboek Thoreaus Walden.

Willem Brandenburg schrijft een eerste schets voor een vlammend betoog om een ander perspectief in te nemen ten aanzien van onze omgeving en formuleert mogelijke scenario’s. Via begrippen als economie en ecologie en hun etymologische oorsprong, wandelt hij met ons naar het agro-ecosystemen dat reeds reeds aan het begin van de 20^ste eeuw door de Russische bioloog en landbouwkundige Vavilov ontwikkeld werd. In zijn idee verbindt Vavilov industrie (ordenen, bouwen, herleid van de elementen indu struere) aan ecologie.

Willem Brandenburg: “De oceanen nemen zo’n 70% van het aardoppervlak in. Waar zoet water een van de belemmeringen vormt voor de verdere uitbreiding van de landbouw, is zoet water slechts 9‰ van de totale watervoorraad. Het wordt dus tijd om zeeakkerbouw te ontwikkelen met behulp van algen en wieren. Het is tevens de mogelijkheid om stoffen die op het land zijn opgeraakt te herwinnen zoals sporenelementen fosfaat en tevens de broeikasgassen. Het biedt ons dus de mogelijkheid om de verzuring van de zee tegen te gaan en zodoende het marien ecosysteem te herstellen. Eiwit uit zeewier is dan een goede mogelijkheid: om aan het eind van deze eeuw 10 miljard mensen te voorzien van voldoende eiwit is slechts 2% van het zeeoppervlak nodig ofwel 4× Portugal ofwel 36000km² zee. Naast eiwit en sporenelementen creëren we bijzondere koolhydraatketens voor voeding en non-food.“

Richard Powers [RP] vertelt in een interview over kinship, community en consciousness. The Overstory waarmee Powers de Pulitzer Prize won is uitgangspunt voor gesprek.

Platform DIS en Miek Zwamborn denken dat zijn ideeën kunnen helpen in het beschouwen van verstrengeling voor Verstrengeld.

EM [interviewer]: “Did you end up feeling smaller as a result of being dwarfed by this new sense of time that you were connected to?“

RP: “It depends on what you mean by “you.” In the sense that we’re most familiar with it now—that kind of private individual—sure, humility and fear and insignificance were all feelings that I felt as I made this journey, but that’s not a genuine or legitimate perception of being. It’s a cultural illusion, and if you allow kinship, then the question of you becomes more permeable. What happened to me along the way was I began to identify across species boundaries. I began to feel like the journey is so profoundly imbricated and knotted together that my own destiny and the destiny of these other things were not anywhere near as separate as I thought they were when I started the journey. So, did I become smaller and more vulnerable? Yes, but I also became larger. In a Whitmanesque way, I started to contain multitudes, or they started to contain me.” 

Platform DIS aan Miek Zwamborn: “Ken je TJ Demos? Hij schrijft over ‘creative ecologies’. Zie bijvoorbeeld Decolonizing Nature. Wellicht ook een mooie bron voor Willem.“

Alexander von Humboldt was een Pruisische ontdekkingsreiziger en naturbeobachter. Von Humboldt wist met behulp van de relatie tussen geografie en de plantenvegetatie een theorie over tectonische platen te ontwikkelen. Ideeën over een landverbinding tussen Zuid-Amerika en Afrika waren eerder al in beeld bij onder meer de Vlaamse cartograaf Ortelius en door Francis Bacon. Von Humboldt beschouwde de wereld als verstrengeld en legde zo een basis voor de ecologische verkenning. Tevens legde hij de relatie tussen ontbossing door Spaanse kolonialisten in Zuid-Amerika en verandering van lokaal klimaat. Hij was gekant tegen de slavernij. Relaties tussen deze ogenschijnlijk losstaande fenomenen worden ook nu, onder andere bij monde van Tim Morton, uitgesproken en geproblematiseerd.

Herman van den Muijsenberg aan Miek Zwamborn en Platform DIS: “Ik ben vanuit kunstpodium Extrapool (een van mijn opdrachtgevers) bezig met de culturen (artefacten/geluid) van speculatieve samenlevingen. Een lijn die ik wil onderzoeken is de wereld die het electronisch dans-duo Drexciya om zich heen heeft gebouwd. Ik zie thematish een link (het is een in geluid vertaalde onderwaterwereld), maar heb nog niet het gevoel dat electro hier op zijn plek is. Hooguit een geluidsexperiment wat hier weer een afgeleide van is.“

Dat wat we als normaal zien verblindt ons voor uitzonderingen, alternatieven en voor dat wat recht voor onze ogen plaatsvindt. Zo vergaten wij de invloed van de maan op de ontwikkeling van zeewier. We richtten ons zo op de dansende wieren dat we luna buiten beschouwing lieten. Maar daar is ze.

“Selves, not things, qualify as agents. Resistance is not the same as agency. Nor, contra Bennett (2010), does materiality confer vitality. Selves are the product of a specific relational dynamic that involves absence, future, and growth, as well as the ability for confusion. And this emerges with and is unique to living thoughts.” ^{(Kohn, 2013, p. 92)}

Carson beschrijft in het hoofdstuk ‘The moving tides’ over een fascinerende relatie tussen een orgaandier, de microalgen en de getijden:

“Convoluta [roscoffensi] has entered into a remarkable partnership with a green alga, whose cells inhabit the body of the worm and lend to its tissues their own green colour. The worm lives entirely on the starchy products manufactured by its plant guest, having become so completely dependent upon this means of nutrition that its digestive organs have degenerated. In order that the algal cells may carry on their function of photosynthesis (which is dependent upon sunlight) Convoluta rises from the damp sands of the intertidal zone as soon as the tide has ebbed, the sand becoming spotted with large green patches composed of thousands of the worms. For several hours while the tide is out, the worms lie thus in the sun, and the plants manufacture their starches and sugars; but when the tide returns, the worms must again sink into the sand to avoid being washed away, out into the deep water. So the whole lifetime of the worm is a succession of movements conditioned by the stages of the tide – upward into sunshine on the ebb, downward on the flood.

What I find most unforgettable about Convoluta is this: sometimes it happens that marine biologist, wishing to study some related problem, will transfer a whole colony of the worms into the laboratory, there to establish them in a aquarium, where there are no tides. But twice each day Convoluta rises out of the sand on the bottom of the aquarium, into the light of the sun. And twice each day it sinks again into the sand. Without a brain, or what we would call a memory, or even any very claer perception, Convoluta continues to live out its life in this alien place, remembering, in a every fibre of its small green body, the tidal rhythm of the distant sea.”

“The tides present a striking paradox, and the essence of it is this: the force that sets them in motion is cosmic, lying wholly outside the erath and presumably acting impartially on all parts of the globe, but the nature of the tide at any particular place is a local matter, with astonishing differences occuring within a very short geographic distance.”
(Carson, The sea around us, 2018, p. 174,)

Herman van den Muijsenberg werkt momenteel aan de wier-geluidssculpturen voor de podcast verstrengeld.
Hoe deel je het geluid van levend kalm waaiend wier? “De repetitie van de maten golft door terwijl een onderstroom in de vorm van een rommelende bastoon zich steeds op een andere manier laat horen.”
Hieronder work in progress: Waaiwier.

We zouden graag de tegenstellingen van land-zee, droog-nat en warm-koud willen overdenken via het wier. We kunnen met zoiets concreets als wier condities creëren die tegenstellingen verkleinen en ecologische duurzame processen vergroten.

We denken dat we met zeewier een nieuwe ecologische zone kunnen maken. Het land direct rond de middellandse zee zou een leefgebied kunnen worden voor de nieuwe wierbouwers, zeeboeren. Dit wier bevat benodigde proteïne, zet zout om in zoet en levert daarmee het eten en drinken voor plant, dier, bodem en mens. Tevens levert het wier werkgelegenheid en een meer stabiele sociale infrastructuur. (deel-samenvatting uit gesprek)

Work in progress, Willem Brandenburg, maatschappelijke ontwikkeling via zeewier, podcast Verstrengeld

“De klimaatverandering is een feit. Het gaat zelfs sneller dan eerder voorzien. De maatregelen die moeten worden genomen om de klimaatverandering te beperken zijn onvoldoende. Kortom er moet veel meer gebeuren en het moet nu gebeuren.”

Willem Brandenburg legt verbindingen tussen gebieden die van elkaar weggedreven lijken te zijn. Het verbinden van de ecologiehuishoudkundeleer (biologie) aan het economiehuishoudkundestelsel (geld) kan ons een beter begrip geven van duurzaamheidsvraagstukken. We kunnen opnieuw leren bouwen, ordenen (indu – struere) en de gebroeders Tinbergen (resp. hoogleraar en nobelprijswinnaar economie en bioloog) zouden onze gids kunnen zijn, evenals de Russische plantkundige en agronoom Nikolai Vavilov. En hoewel een verstrengeling van economie en ecologie heel ongrijpbaar lijkt, kunnen we met zeewier heel concreet aan die verbinding werken.

Miek Zwamborn attendeert ons op de films van Jacques Cousteau, waarin ontdekkingsreizigers met aqualongen op hun rug de stille wereld intrekken. De pakken hebben veel overeenkomsten met die van astronauten op de maan zullen wandelen. Hier komen de nautès echter niet uit een raket, maar stappen ze via een luik onder de keuken in het schip Calypso (to cover, to hide).

Herman van den Muijsenberg werkte dit weekend in kunstenaarsinitiatief De Fabriek aan geluidsopnames voor de podcast Verstrengeld die Platform DIS dit najaar zal delen. Middels de installaties maakt Herman foleys, die de impressies van droog – nat, zout – zoet, statisch – dynamisch vertolken.

Queen Elisabeth – California – zeewier – tijdlens

Willem van Brandenburg zendt ons een link naar het artikel: What Victorian-era seaweed pressings reveal about our changing seas. Daarin vertelt schrijver Laura Trethewey over de opkomst voor de fascinatie voor zeewier en hoe oude ‘pressings’ van zeewier als tijdlens kunnen dienen om veranderingen in de oceaan zichtbaar te maken.

“The discovery was a major advance for the lab. Few had expected that anything as delicate as pressed, 142-year-old seaweed could tell such a lively story about the waters where it lived, and the people who pressed it for posterity. “We need these lenses into the past and who would have ever guessed that seaweeds would be the ones. Fish otoliths, sure. Coral, sure,” says Kathy Ann Miller, referring to studier specimens that scientists have investigated for years, “but seaweeds, which we think of as fragile and gooey, actually hold that history, not in their DNA, but in their tissues.”

Het artikel eindigt met een prachtige litho (steendruk) van algen en kelp.

Miek Zwamborn attendeert ons op een artikel van Lucy Jakob in The New York Review getiteld: The Oldest Forest. The promise and pitfalls of commercializing kelp. Het artikel scherpt de vraag nogmaals aan of duurzame zeewierteelt mogelijk is en of telen van wier überhaupt wel een goed idee is. We hebben zojuist ons Zeewiermanifest opgesteld en het zou fijn zijn als we de kritische noten in het document van een positieve reactie kunnen voorzien. Willem Brandenburg noteert bij het artikel commentaar en geeft aan dat het artikel The Oldest Forest hem helpt in het formuleren van de noodzaak van het telen van duurzame zeewier. Die essenties werken we samen uit in onze volgende podcast Verstrengeld.

Het artikel stimuleert ons ook om na te denken hoe onze keuken zeewier vriendelijk kan worden. De Inca’s handelden in algen en aten deze en de Azteken maakten cakejes van cyanobacteriën, dat zijn bacteriën die een symbiose zijn aangegaan met algen. Ze zijn meer dan 3,5 miljard jaar oud en hebben de wereld omgevormd tot een zuurstofrijke omgeving.

Terug naar de keuken. Hoewel er al allerlei kleine hoeveelheden alg in onze voeding zit, waarvan we ons niet zo bewust zijn, kunnen we de macroscopische algen – het wier – nog beter serveren. Hoogste tijd om eens contact te zoeken met restaurants die zeewier opdienen.

Miek Zwamborn waadt alweer door de getijden ten noordoosten van de Noord-Atlantische Oceaan om zeewier te verzamelen voor de volgende podcast Verstrengeld. Daarin zal Willem Brandenburg verder inzoomen op de vraag waarom duurzame zoutwaterteelt ons allen kan helpen, inclusief komende generaties van wie wij deze planeet ‘lenen’. Jozien Wijkhuis zal daarbij wederom vragen stellen om de macro-agro-ecologische vergezichten voor ons samen te vatten en zal doorvragen naar praktische consequenties. Miek Zwamborn heeft De Onkruidenier gevraagd om met ons mee te zoeken naar de vraag hoe de zilte smaak ons voesdelleven kan verrijken. De Onkruidenier legt bijvoorbeeld relaties tussen kalk in ons lichaam en het kalk rondom ons. Het kunstenaarscollectief struint om materialen te vinden van waaruit onverwachte verbanden gelegd worden. Herman van den Muijsenberg maakt wederom artificiële associatieve geluidssculpturen die ons meenemen naar nog niet verkende landschappen en zal veel van de verhalen samenvoegen tot een narratief om van te smullen.

Zo’n 16.000 jaar geleden werd er door bewoners van Monte Verde in Zuid Chili al gebruik gemaakt van verschillende soorten zeewieren, afkomstig van diverse locaties, meegevoerd door de storm, verhandeld met buren en gevonden in de vele rotspoeltjes en kreekjes in de getijdenzone.

“The identification of human artifacts at the early archaeological site of Monte Verde in southern Chile has raised questions of when and how people reached the tip of South America without leaving much other evidence in the New World. Remains of nine species of marine algae were recovered from hearths and other features at Monte Verde II, an upper occupational layer, and were directly dated between 14,220 and 13,980 calendar years before the present (~12,310 and 12,290 carbon-14 years ago). These findings support the archaeological interpretation of the site and indicate that the site’s inhabitants used seaweed from distant beaches and estuarine environments for food and medicine.“

Vind het gehele artikel door Tom D. Dillehay, C. Ramírez, M. Pino, M. B. Collins, J. Rossen en J. D. Pino-Navarro via: researchgate.

“Hoi Willem, Miek en Herman,

In T.J. Demos’ Decolonizing Nature -waarvan ik jullie vorige week de intro stuurde – komt een interessante paragraaf voor, waarin Demos schrijft over Non-Human agency. Daarin bespreekt hij onder meer het werk van beeldend kunstenaar Ursula Biemann. […] Wat ik interessant vind is de vraag in welke mate we technologie passend kunnen maken binnen een reeds bestaand ecosysteem/biotoop en wanneer zo’n technologische verandering leidt tot greenwashing en vernietiging van de bestaande omgeving. […]

Het lijkt me een vraag waar we kritisch over moeten blijven nadenken, in de verkenning van zeewierboerderijen als mogelijkheid voor werk, duurzame economie, verbeterd sociaal weefsel en voor voeding voor land, dier en andere organismen.

En daarbij: Biemann interviewt Graham Harman die binnen de filosofie werkt vanuit het gedachtengoed Object Oriented Ontology, een visie waarbij Kants idee van ‘Das Ding an Sich ist ein Unbekanntes’ overeind blijft. Het andere is vanuit ons mens-zijn niet te benaderen, terwijl daarnaast het idee bestaat dat mensen het mens-achtige van het andere destilleren uit de wereld en dat we ons vanuit dat bewustzijn opnieuw moeten leren verhouden tot de wereld. We staan niet centraal, maar zijn gelijk aan, et cetera. Kritiek op OOO is onder meer dat objecten (of beter subjecten?) wel degelijk relaties met elkaar aan gaan, elkaar aftasten, zoals het idee van intra-actie van Karen Barad of symbiose van o.a. Lynn Margulis. 

Het bizarre in het interview van Biemann met Harman is dat Harman beweert dat dingen geen relatie hebben met/toegang hebben tot het andere (ik formuleer het hier te zwart – wit) en dat filosofie ook los van politiek gezien/bestudeerd moet worden. Dat stelt hij op het moment dat er traangas van het Tahrirplein in Caïro via de lucht belandt op het universiteitsterras waar Harman geïnterviewd wordt. Met politieke tranen in zijn ogen beweert Harman dus dat politiek een ander object is dan filosofie. Mooi hoe Biemann juist de relatie/intra-actie tussen politiek, ecologie en filosofie hier in beeld brengt.”

Kunstcollectief De Onkruidenier ontvangt een overzees cadeau, verzonden door Miek Zwamborn vanaf Isle of Mull. Zeespaghetti, zeesla, suikerkelp en Osmundea pinnatifida -voor de kenner : ). Het pakket vormt de start van een culinaire reis – aldus De Onkruidenier – met tien verschillende zeewieren. Na training hoopt De Onkruidenier tot de zout-tolerante-species te behoren. Het experiment maakt onderdeel uit van Verstrengeld (2), een podcast waarin we onderzoeken hoe zeewieren en menselijke organismen interacteren.

Hoe kunnen we de kwaliteiten van wieren, hun zwierige of gedroogde zelf, hun biochemische intelligentie, hun ecologische gastvrijheid, enzovoorts delen in een podcast? Hoe vertalen we hun fenomenen als dansen in de golven naar geluidsgolven?

Miek Zwamborn stuurt een pakket met gedroogde wieren naar Piet Devos. Piet is schrijver en disability-onderzoeker en werkt graag mee aan artistieke projecten. Piet is blind geworden in zijn vijfde levensjaar en kan ons waarschijnlijk helpen om de geur, tactiele waarden, het geluid en de smaak te beschrijven. Hij spreekt over ‘skin scape’. “Dat is een begrip uit de antropologie en duidt in wezen op de haptische interactie tussen lichaam en omgeving. Dat betekent dat zowat alle lagen van de tastzin (haptiek) hierin een rol spelen: de huid/tactiliteit, proprioceptie en beweging.” Het gaat er volgens Piet om “hoe de waarneming van een landschap zich vormt door al deze haptische lagen, maar ook hoe wij door dit landschap gevormd worden. Het gaat om de wederkerigheid die zo eigen is aan de tastzin.” We zijn benieuwd hoe Devos inspirerend kan zijn en geïnspireerd kan worden door Miek Zwamborn en kunstcollectief De Onkruidenier. Zij spreken van ‘landschap lezend vermogen’. Een lichaam als meetinstrument, aldus De Onkruidenier.

Piet Devos heeft inmiddels een prachtig artikel met ons gedeeld genaamd ‘ABSORPTION, CONTAGION, COOPERATION’ Entering the skinscapes of blindness. Miek Zwamborn maakte opnames van haar zoektocht naar wieren voor Piet. Delen hiervan zullen te horen zijn in de podcast Verstrengeld II. Door dit soort processen van delen kom je nader tot hoe de ander de wereld om zich heen waarneemt. Dat is ook voelbaar in de mail die Miek aan Piet adresseert:

“Ha Piet en Wouter,

Het pakje met wier is onderweg. Hierbij stuur ik jullie de legenda. Ik heb elk wier apart in een luchtdicht plastic zakje gestopt en daarbij een uitgesneden fundamentele, geometrische vorm gestoken; een ongeveer 2 x 2 cm label van grijsbord dat correspondeert met de naam op deze lijst.

Ik schreef al aan Wouter hoe mooi ik het vond de eerste taal die ik ooit leerde, die van de vormen nu als een communicatiemiddel aan te wenden. Op de een of andere manier ontroerde me dat; ik besefte opeens hoeveel mensen op de wereld dit zouden verstaan en misschien ook wel zouden kunnen antwoorden.
Door het ontwikkelen van de podcast schuift er steeds zoveel op in mijn hoofd! Het was voor het eerst dat ik zeewier zelf temidden van meetkundige vormen plaatste, of eigenlijk ondersom, een geometrische vorm zocht bij elk afzonderlijke soort. Het oogt aantrekkelijk; een wiskundig idee tegenover het weelderig uitgegroeide wier, al is dat hier en daar een beetje hoekig opgedroogd en niet optimaal zwierig. Wordt vervolgd.

Piet, ik stelde me het uitpakken voor en vrees dat het plastic te veel gaat ritselen voor de microfoon. Dus misschien kun je het wier voor de opname uitleggen op een tafel ofzo. En dan je onderzoek en verwoording aanvangen. Het vingerwier en suikerwier zijn nu compacte bundels. Ze krijgen pas karakter als je het in water doopt, het zal dan de oorspronkelijke afmetingen terugkrijgen. Niet schrikken!!!;))) Heb je een bad? Zo ja, dan zou je de twee grote bruinwieren daar kunnen opvoeren. In het metalen doosje zitten veertjes peperwier die je op je tong kunt laten smelten en in het potje vind je op de bodem wat suikerspinrag afkomstig van de dulse. Alle wieren zijn eetbaar, ze zijn geplukt in een van de schoonste Schotse wateren.

Dan nog een gedachte over de volgende bestemming van het wier als het eenmaal door jou aan grondig onderzoek onderworpen is. Misschien heb je een compostsysteem in huis. Het zal veel goeds aan bodemleven  toevoegen. Je kunt het ook direct in de tuin toepassen als mulch om de grond niet te laten uitdrogen. Het zal dan gedurende de rest van het jaar langzaam verteren en voedingstoffen aan de grond doorgeven. Of……. je kunt er mee in bad, dat heeft zelfs een naam: Thalasso therapie.

Ik ben echt enorm benieuwd hoe jouw vertaling van dit pakket zal zijn!

Ondertussen heb ik ook je prachtige stuk gelezen en het opent zoveel nieuwe inzichten. Vooral je uitleg over het minder als middelpunt in de wereld staan en grote verbinding voelen met alle wezens en dingen om je heen heeft mijn denken over de niet zienden totaal doen kantelen.Van super geïsoleerd naar een totale verstrengeling. Wat me ook erg aanspreekt is het luisteren naar je hele lichaam in relatie tot de omgeving als je onderweg bent, psychologisch en fysiek. Dat is hier in dit landschap vol kuilen, verstopte graspollen waar je over kunt struikelen, glibberige rotspartijen, eieren waar je op kunt trappen, onvoorspelbaar weer en zompige velden,die je naar beneden zuigen heel erg nodig. Het vergt een continue opperste concentratie. Ik oefen elke dag. Zijn er eigenlijk blinde politic actief? Ik bedoel rechtvaardige, niet ziende leiders? Dat zou deze wereld zoveel goeds kunnen doen!

Hartelijks,
Miek”

Miek zendt me een pdf dat ze ontving van Signe Lidén, kunstenaar en student aan de universiteit in Stavanger. Daar studeert Signe Environmental en Blue Humanities (het ontwikkelen van methodes waarin kennis niet over maar met een omgeving wordt gecreëerd). In het pdf staan twee artikelen uit de prachtige publicatie The Kelp Congress dat tevens een internationaal kunst festival in Noorwegen is. Een van deze beide artikelen vat een gesprek samen van Signe met speculatief-bioloog Arjen Mulder. Hij citeert in het gesprek Sollbergers Biological Rhythm Research uit 1965.

“All living organisms are set in the solid framework of the physical world, the structure of which pulses with an abundance of “external rhythms”: diurnal, tidal, seasonal, solar, sidereal. The capacity to follow them, to oscillate, enhances the survival and developmental potential of a species. In the tide the 25 hour cycle of the lunar day is combined with the 24 hour cycle of the solar day. The sun determines the rhythms of photosynthesis and respiration of the plants, and the exposure to the sun gives the algae in the upper part of the tidal zone a rhythm of drying out and inundation. Algae hardly photosynthesize when they fall dry.”

Mulder vult aan: “So two external rhythms translate into the lifeform of the algae.” […] “Form is not a function of the cells, the DNA and proteins and that sort of stuff, but of the influences of and interactions with the environment of the cell and the body they are part of. The rhythms of the tide make the membranes in the cell pulse. They synchronise the rhythms within the living body.”

Mulder en Lidén komen in het gesprek tot een idee van een Academy of Rhythmorphology.

Miek prikte een weerslag van haar route langs de veranderende getijdenzone in een papier voor het maken van een linosnede. Een lino is een tekening die je uitsnijdt uit linoleum en met inkt afdrukt op papier. De gaatjes geven aan waar Miek met een guts de lino dient weg te snijden om tot de tekening te komen. Nu blijkt dat juist het papier met de gaatjes – dat enkel een hulpmiddel was – voor Piet heel goed voelbaar is. Het lijkt enigszins op braille. De geprikte tekening ligt voor Piet in spiegelbeeld, omdat de omhoogstekende puntjes goed voelbaar zijn. Voor hem ligt de baai van Knockvologan dus richting het oosten in plaats van het westen. In podcast Verstrengeld #II vertelt Piet over deze ervaring.

De omzetting van de tekening naar een linosnede, zorgt ervoor dat de lijnen in de lino stabiel worden. Miek zoekt juist een weerslag van de veranderende baai. Een tekening van de Rhônegletsjer gemaakt rond 1882 (die Miek met me deelt) toont hoe zo’n verandering of verschuiving in beeld gebracht kan worden.
Waar de verandering van de gletsjer afgetekend wordt in jaren en eeuwen, verandert de getijden in een rivierdelta in minuten en uren. Miek beschrijft die verandering middels een gedicht in podcast Verstrengeld #II.

Enkele passages van het gedicht tonen hoe die verandering voor je ogen verandert, zoals:

“een uur eerder splitste de beek de baai nog op”
[…]
“tentakelkransen van kopkieuwige kokerschelpwormen vallen niet langer droog”

De gletsjer is eigenlijk een omgekeerde delta. De ijsmassa wandelt omlaag en smelt tot rivier, waar de delta rivieren breed laat uitmonden in de zee.

In een gesprek met Miek komen we tot de gedachten van de baai als atelier. Miek zendt direct een afbeelding van het submariene atelier van Eugen Ransonnet-Villez, een kunstenaar en rechtsgeleerde uit Wenen, die in hetzelfde decennium als de fictieve Captain Nemo uit Jules Vernes Twintigduizend mijlen onder zee (Vingt mille lieues sous les mers) de bodem in zijn Nautilus.

Ransonnet-Villez schrijft zelf het volgende over zijn atelier:
“In order to be enabled to observe the life existing in the sea as well as in an aquarium and to make sketches of submarine landscapes, I constructed a small diving bell of plate iron, 3 feet high bij 2,5 in width. Besides a smaller window of plate-glass at the top for the admission of light, a second one of 8 inches in diameter was made in front, which allowed the diver to gaze freely into the depth of the water. For my accomodation when sketching, a movable iron bar was fastened below. The weight of seven Cwts were requisite to submerge the bell almost totally under the level of the water. Then the diver entered the bell and by means of lines, which were fastened to a couple of weights lying on the bottum of the sea, he was enabled to lower his machine as far down as he thought proper. The bottom being now reached, the diver found himself in the position to move forward in any direction by simply raising the weights BB, while the boat with the air-pump followed his walk.” ^{(p. 21, 1867)}

^{(Anna L. Tsing, When the Things We Study Respond to Each Other. Tools for Unpacking “the Material”. In: More than Human. Jacque, Otero Verzier, Pietroiusti, (2020).}

Sinds de lancering van ons Zeewiermanifest ontvangen we veel positieve reacties. Miek Zwamborn ontving een positief kritische reactie van WildWier, een wildoogst organisatie in Zeeland. Ellen Schoenmakers, herborist en wierwaaier, geeft in een mail aan dat de zorg voor het wier en haar omringende ecosysteem, de zorg voor de zee, van groot belang is en dat dit wellicht meer aandacht zou moeten krijgen in het manifest. Deze reactie maakte Miek nieuwsgierig en samen met Wouter van Platform DIS organiseerde ze een online ontmoeting met Ellen.

Ellen attendeert ons erop dat de druk op het landbouwsysteem [en meer in de breedte de druk op de grond / bodem] er niet toe moet leiden dat het kwetsbare evenwicht van de zeeën verstoord wordt. Grootschalige zeebouw is niet wenselijk. Het idee dat naar voren komt in het manifest om zilte-zeebouw te ontwikkelen is ook risicovol. Want hoewel wieren positieve impact hebben op de aarde, kan een zeewierboerderij ook leiden tot een disbalans in het ecosysteem. We dienen zorgvuldig na te denken over de vraag of en hoe zo’n zeewierboerderij zowel voor mens als voor alle andere organismen en ecosystemen een positieve impact kan hebben.

Daarbij stelt het manifest dat de wieren helpen in het mede oplossen van voedselvraagstukken. Maar wellicht wordt er meer dan voldoende voedsel geproduceerd en gaat het meer om de vraag hoe dat voedsel her-verdeeld dient te worden. Het ondermijnt misschien ook enigszins de vraag of we niet eerst kritisch naar andere factoren dienen te kijken, zoals overbevolking, overconsumptie en ecocide. Deze vraagstukken hebben we wel in beeld, maar wellicht heeft ons enthousiasme voor de zeewierboerderij en ook haar transitiekracht in sociaal-cultureel opzicht onze aandacht voor de zorg van de zee ontnomen?

Het gesprek leidt ertoe dat we het Zeewiermanifest als fluïde ontwikkeldocument kunnen zien, waarmee we onze omgang met onze omgeving tegen het licht kunnen houden. Hoe kunnen we ons humane perspectief op zorg voor de omgeving verrijken? Kunnen de wieren ons helpen in deze zorgvraag.

PS Zie ook het prachtige initiatief van Ambassade van de Noordzee: Stem voor de paling.

Skinscape – Waden, Viszijlijn en Ionenkanalen

Voor de ontwikkeling van podcast Verstrengeld #2 spraken we met Piet Devos over skinscape. Skinscape duidt Piet vanuit de antropologie. Het heeft te maken met de haptische interactie tussen lichaam en omgeving. Dat betekent dat zowat alle lagen van de tastzin hierin een rol spelen zoals de huid/tactiliteit, proprioceptie en beweging. Proprioceptie (Latijns proprius voor zelf en perceptie voor waarneming) is het vermogen van een organisme om het eigen lichaam en haar lichaamsdelen waar te nemen en overlapt het begrip skincape. Deze zelfwaarneming is mogelijk door allerlei subtiele waarnemingsinstrumenten die opgenomen zijn in en rond spieren en gewrichten (weefsels) en via zenuweinden. Natuurlijk staan deze ‘instrumenten’ in verband met een lichamelijke infrastructuur waardoor signalen doorgegeven worden aan het ruggenmerg en onderdelen van de hersenen. Met proprioceptie weten we balans te houden of onszelf bewust uit balans te brengen, kunnen we onze ledematen aansturen en weten we of we het warm of koud krijgen.

Voor de podcast Verstrengeld #3 waadt Herman – die de geluidsopnames maakt en de compositie van de podcast ontwikkelt – in een pak waarop en waarin microfoontjes vastzitten. Zo’n pak is een tweede skin en de vraag is hoe we in z’n pak de ‘scape’ ervaren. Het dragen van een waadpak en het betreden van water geeft een specifieke gevoelservaring. Het pak omsluit het lichaam, welke tezamen omsloten worden door de druk van het water. Miek waadt veel in de getijdenzone voor het verkennen van wieren. Rosanne, van kunstcollectief De Onkruidenier waadt tevens in een pak, maar dan voor onderzoek naar de zoutminnende mens genaamd Sweet – Swaet.

Ikzelf waad momenteel door een boek van Godfrey-Smith, waarin een verkenning plaatsvindt naar hoe ons bewustzijn voortkomt uit eerder levende organismen. Ik zond Piet, Miek, Herman en Rosanne een mail over de relatie tussen skinscape en de wijze waarop vissen waarnemen. Ik voeg de tekst in:

“Hoi Piet, Miek, Herman en Rosanne, […] In Metazoa gaat het over de evolutie van bewustzijn. De oriëntatie van ons lichaam is tweezijdig (bilateria) en we kennen zo’n vijf menselijke zintuigen. Die hebben we natuurlijk geërfd van onze biologische voorouders. Godfrey-Smith zet uiteen hoe onze oriëntatie op de omgeving ontstaan zou zijn. Hieronder een fragment over de zijlijn.”

“Dit [de zijlijn] is een systeem waarmee de vis in zekere zin voelt. De voornaamste elementen zijn kleine verzamelingen haarcellen, die in kleine, zachte holtes staan. Deze eenheden zitten van voor naar achteren over het hele lichaam en worden neuromasten genoemd. Ze zijn gevoelig voor beweging in het water en maken contact met onderliggende zenuwen.

Sommige neuromasten zitten aan de buitenkant van de vis, andere liggen in dunne, met vloeistof gevulde kanaaltjes vlak onder de buitenhuid. De kanaaltjes lopen in allerlei richtingen door de huid van de vis heen, maar voornamelijk van voor naar achter, en ze staan via poriën in open contact met zeewater. De neuromasten in zo’n kanaaltje zijn gevoelig voor subtiele verschillen in druk en voor minuscule trillingen. Een stroming in het water langs het lichaam veroorzaakt bij de interactie met de verschillende poriën drukverschillen. Ik zei dat dit systeem een bepaalde vorm van voelen was, maar de bewegingen en drukverschillen vertalen zich in geluid. Het oppikken van drukgolven door lichaamsdelen is een vorm van gehoor. In de mens loopt die beweging van het trommelvlies langs haartjes in het slakkenhuis van het binnenoor. Bij vissen combineert het zijlijnsysteem gevoel van gehoor. Ik zal in grote lijnen het evolutionaire verhaal schetsen. Uit cellen groeiende haartjes is een heel oud systeem, waarschijnlijk al aanwezig in onze eencellige voorgangers. Die haartjes kunnen dienstdoen bij de voortbeweging van het lichaam – een actieve rol – en zintuiglijk, voor het registreren van aanraking en beweging in een omringend medium. Bij dieren functioneren de statocysten, de organen van kwallen uit hoofdstuk 3 die zwaartekracht oppikken, op die manier. Als het lichaam kantelt, pikken de haartjes de beweging van kristallen in die organen op. Bij gewervelden zou het kunnen dat de zijlijnkanaaltjes de voorgangers van oren als de onze waren, maar het is ook mogelijk dat bewegingen registrerende haarcellen op een andere manier in onze oren terecht zijn gekomen.

Het zijlijnsysteem is ook wel omschreven als het aanraken op afstand. Het registreert bewegingen, zowel dichtbij als verder weg en doordat het over het hele lichaam verspreid zit kent de vis een sterk lichamelijk bewustzijn. Landzoogdieren zijn door de lucht nadrukkelijker gescheiden van veel wat er om hen heen gebeurt. Water geleid trillingen en beweging heel direct; zijlijnkanalen staan open naar de zee om de vis heen. Dit zorgt voor een op aanraking gelijkend contact met veel van de omgeving van het dier. Denk maar eens hoe je oren zich met water vullen als je gaat zwemmen. In een boel borrelend lawaai maakt de lucht in je oren plaats voor water, waarmee de dingen om je heen harder worden en dichterbij lijken te komen. Je hoort niet alleen de motor van een boot, je voelt hem ook. Zo werkt het zijlijnsysteem, maar dan over je hele lichaam.”

^{Uit: Godfrey-Smith (2020). Metazoa. Het dierenrijk en de evolutie van het bewustzijn. Amsterdam: Het Spectrum. P. 179-180.}

Een week nadat ik deze mail zond, ontvingen de Libanese Microbioloog en neurowetenschapper Ardem Patapoutian en de Amerikaanse fysioloog David Julius de nobelprijs voor geneeskunde voor hun werk aan huidreceptoren voor aanraking, warmte en pijn. We weten natuurlijk al dat we aanraking en temperatuurverschil waarnemen, maar hoe deze zenuwimpulsen ‘aangezet’ worden, dat was tot op heden niet helder. Patapoutian en Julius vonden respectievelijk de werking van druk in cellen en warmte of hittereceptie.
Ze ontdekten moleculaire sensoren die eruitzien als een ring met een dichte binnenkant – een soort donut-, waar echter ionen doorheen kunnen stromen (iononenkanalen). Als er doorstroom is, neemt het lichaam druk waar die uitgelegd wordt als aanraking, temperatuurverandering, pijn. Ook onze inwendige organen werken op die wijze. Druk in het blaasorgaan interpreteren we als volle blaas en dus bewegen we ons naar een toilet.

Bij het bestuderen van wetenschappelijke artikelen hierover valt me op dat veel redacteurs de werking van het menselijk lichaam blijven bespreken in machineterminologie, terwijl juist een werkwijze met druk en doorstroming veel analogie vertoont met hoe planten leven. Zo’n ionenkanaal lijkt ook een evolutionaire uitvinding via welke micro-organismen hun omgeving verkennen. Misschien wordt het tijd voor druk-doorlatende-waadpakken?

Natuurlijk is het ontwerptechnisch gezien interessant om biobrandstof te kunnen winnen uit kelp. Stel je voor: vliegen op wier! En ook de technologie om wieren op en neer te kunnen bewegen via een lift, zodat het overdag zonlicht kan vangen, zich ‘s nachts kan voeden met nutriënten, zodat het wier veel sneller groeit, is vanuit menselijk perspectief een interessant staaltje denkwerk.

Maar kunnen we niet eenvoudigweg minder vliegen om onze ‘air-foot-print’ te verminderen? En wat betekent het voor kelp zelf en haar habitat om van een stabiele zone te veranderen in een dynamische zone? Kunnen alle microorganismen in, op en rond het wier wel meebewegen als de zeewatertemperatuur rondom en in hen dramatisch stijgt en daalt? En wat betekent de toename van zeeactiviteit door mensen voor de zee? We kunnen landbouw ontlasten, maar wat zijn de consequenties voor de zee, die Rachel L. Carson zo poëtisch en complex beschrijft in The sea around us? (Dank voor de leestip Miek!)

Hoe kunnen we vanuit fysieke integriteit de waarden van wieren en haar biologische habitat beschouwen en wat betekent dat vervolgens voor onze omgang met deze groenige, bruinachtige en roodrozepaars gekleurde vrienden? Vermoedelijk hebben we het gedachtengoed van Robin Wall Kimmerer nodig om de gift van het wier ‘verantwoord te ontvangen’ of Richard Powers‘ “environmentalism is still under the umbrella of a kind of humanism“, om te(h)erkennen dat we niet aan ons phenomenal self model kunnen ontkomen, maar ons bewust zouden kunnen worden van dit model.

Melodie Jue is associate professor in Engels aan de Santa Barbara Universiteit te Califorina. In haar onderzoek verkent Jue hoe zwemmen en duiken kan leiden tot andere kennis en inzichten dan onze oriëntatie vanaf het vaste land, als landdieren. In Wild Blue Media: Thinking Through Seawater schrijft Jue over het lichaam als interface en de oceaan als epistemische (kennisontwikkeling) denkomgeving. Het is een omgeving waar je niet over denkt ‘op afstand’, met de oceaan als object, maar ‘waardoorheen’ je denkt.

De oceaan creëert andersoortige informatie, slaat anders op, transformeert anders dan het land door haar duisternis en gewicht. In haar lezing Not to be written but absorbed, World in 2050, legt Melodie Jue uit hoe de idee van ‘absorption’ ons hernieuwd kan leren denken vanuit bijvoorbeeld kelp. Ze spreekt over: ‘moving and thinking with kelp’; inspire=breath, cognitieve vervreemding, ‘ecologies of absorption’, “the ocean breathes what we produce as we breathe what the kelp produces”, “imagine the future from the position of the kelp”.

Chef-kok Dennis Willems ontwikkelt recepten uit ingrediënten die hij uit zijn nabije omgeving plukt en ontvangt. Een deel van de gerechten zijn gemaakt met wieren. Wieren die geplukt zijn door Wildwier. Wildwier snijdt wieren om zo de ecologische balans in takt te laten. Zij plukken maximaal een derde deel van een derde van het wier dat ze tegenkomen. Voortplantingsorganen worden niet geplukt. In de veldgids Zeewieren vind je de recepten van Dennis van restaurant Morille terug. De veldgids is onder andere geschreven door Luna van der Loos, PhD-onderzoeker in de ecologie van zeewieren aan de universiteit van Gent en met een focus op zeesla. De veldgids beschrijft 130 soorten wier en bevat prachtige (micro-) afbeeldingen.

Miek Zwamborn liet Platform DIS kennismaken met de veldgids Zeewieren en met wildplukker Ellen Schoenmakers. Platform DIS ging in december 2021 langs bij restaurant Morille en bij Wildwier voor opname voor podcast Verstrengeld aflevering 3, die op 1 maart 2022 wordt gepost.

Even terug naar Melodie Jue. Duke University Press plaatst een gesprek online tussen Jue en Stacey Alaimo (auteur van Bodily Natures, over trans-corporeal body’s) en Courtney Berger, waarin Jue spreekt over haar publicatie Wild Blue Media: Thinking Through Seawater. Ze verhaalt hoe agar agar- gewonnen uit rode zeewieren – nodig is voor de mens om bacterieën in petrischaaltjes te kunnen bestuderen (over onze afhankelijkheid van wieren voor kenniscoconstructie) en nodigt aardbewoners uit om via de fluïditeit van de oceaan hernieuwd te denken over onze relatie tot de wereld om ons heen en de wijze waarop we kennis ‘absorberen’.

Jue haalt in haar introductie van haar boek Wild Blue Media de film The Wild Blue Yonder aan uit 2005 van Werner Herzog. In deze film zoeken aardbewoners naar nieuwe planeten om op te leven. De plaats waar ze terechtkomen, blijkt een blauwe wereld onder een ijskap te zijn, waar astronauten als duikers de nieuwe omgeving verkennen.

Stacey Alaimo schrijft in Primatic Ecologies: Ecotheories beyond Green (2013) over de diepzee. Ze vraagt zich af hoe we nieuwe inzichten kunnen ontwikkelen, aanvullend op onze aardse-grond-aannames en mens-gecentreerde perspectief. De diepzee, ver weg van zonlicht, van horizon en lucht biedt mogelijkheden om nieuwe media te leren kennen, zoals biolumeniscentie (leven dat licht genereert) en hoge druk van een violet-zwarte waterkolom. Na het rode licht, geel en oranje vallen ook groene kleuren weg des te verder we afdalen in de oceaan, eindigend in een indrukwekkend zwart-blauw. De erkenning van deze andere wereld of dit andere ecosysteem op dezelfde planeet met veel meer medebewoners dan boven de waterspiegel, vraagt om een nieuwe kijk op onze positie op deze planeet.

Alaimo bekritiseert de prachtige foto’s van Claire Nouvian, die hiernaast te zien zijn. De esthetiek is problematisch omdat deze het belang van het oceaanwater, de andere levende wezens en daarmee het hele ecosysteem wegvalt. De zwarte statische vlakke achtergrond maakt de gefotografeerde wezens tot geïsoleerde karakters en romantiseert de ‘creatures’ en de oceaan als ‘schoon’ gebied en biedt geen ruimte aan intra-actie. Ze zet de mens op afstand en maakt de oceaan obscuur. We hebben echter verbeelding nodig van deze voor ons nieuwe omgeving vanuit betrokkenheid en niet vanuit afstand. De gestileerde foto’s zijn ontwikkeld voor computerschermen en bieden geen toegang tot de aquatische wereld vol complexiteit. De mens is indirect betrokken (zoals verzuring van de oceaan en geluidsoverlast) en oefent dus invloed uit op deze medebewoners, die geen aliens zijn, maar tot vreemden gemaakt worden.

Dinsdag 4 april 2022 zullen Ellen Schoenmaker, Willem Brandenburg, Luna van der Loos en Miek Zwamborn in gesprek gaan over ethische vraagstukken over onze omgang met wieren. Met windkracht 6 á 7 aan Neeltje Jans Zeeland wandelen we langs onze groene, rode en of bruine vrienden. We zullen vervolgens de complexiteit van ecologische systemen op meerstemmige wijze ten gehore te brengen in podcast Verstrengeld #4! Herman van den Muijsenberg zal alle stemmen opnemen. Zeesla zal onze protagonist zijn.

“From naturally occuring transsexual fish to asexual jellies and colonial organisms, sea creatures destabelize our expectations of heteronormativity, individuality, and perception across species.”

Melody Jue in Wild Blue Media (2020) p. 28.

Citaat van Antony van Leeuwenhoek, met ‘eenige groene ranckjens‘, de algen! Dank aan Ellen Schoenmakers van Wildwier voor het delen van dit fragment.

“If we take this core insight – that diving asks us to rethink the interface through the lungs, and the interface is a matter of gas exchange – than what we have is a means of tracing a complex ecology of air that moves between atmosphere, ocean, and self, an interface that is about the interpenetration of selves and world.“
^{Melody Jue, Wild Blue Media, p. 67.}

“Seaweed, as a primary producer and carbon sink, is already ‘saving the world’. Without thoughtful research and regulation around the growing industry of seaweed farming, we risk the collapse rather than growth of its ecological capacities.”

Van Ellen Schoenmakers van Wildwier kreeg het team Verstrengeld een betekenisvol pdf toegestuurd: Seaweed Commons Position Paper on Kelp. Voor meer informatie zie de site van Seaweedcommons. Het platform poneert exact waar het team Verstrengeld woorden voor zoekt:
“[…] to form ecological seaweed coalitions, support and inform public discourse, increase algal literacy, and advocate for an appropriately scaled, just seaweed economy.”

“Even as we attempt to formulate new understandings that do not isolate the human from the flesh or from nonhuman nature, we need to mark the limits of our own ability to render the material world with language. Such a sense of limits does not pose nature as exterior to human language, but instead acts to ensure an awareness that the process of making meaning is an ongoing one, a proces that includes nonhuman nature as a participant rather than as an object to inquiry.”

_{Stacy Alaimo, Bodily Natures, science, environment, and the material self. (2010, p. 42)}

Een citaat uit Stacy Alaimo’s Bodily Natures (2010, p. 44) waarin ze aan de hand van teksten van Meridel Le Sueur de relatie tussen lichaam, landschap en taal verkent, onder andere door de verbondenheid tussen het mijnen van land en (het mijnen van) menselijke lichamen.

“The swirling biological/agricultural/genealogical history insists that humans emerge from the same chaotic yet coded forces as other life forms. Indeed, Le Sueur’s figure of the seed is not unlike that of Vandana Shiva, in which the seed embodies the inseparability of natural and cultural diversity: ‘In the seeds, cultural diversity converges with biological diversity. Ecological issues combine with social justice, peace and democracy.’”

“It is likely that the impending loss of soil will affect how the inheriters of agricultural revolutions care about this vital universe. And what this could mean is also marked by tensions in this temporal atmosphere. The future of soil appears to be pulled forward by an accelerated timeline towards a gloomy environmental future, while the time left for action in the present is compressed by urgency. And so the temporal pace requiredby soil’s ecologiacal care as a slow renewable resource might again be at odds with these conditions of emergency, running against the accelerated linear rhythm of intervention characteristic of technoscientific futuristic response, tradionally straddled to a productionist pace.”
_{Maria Puig de la Bellacas (2014). Matters of CareSpeculative Ethics in More Than Human WorldsUniversity of Minnesota Press. (p. 174)}

Puig de la Bellacasa stelt voor in verschillende tijdseenheden te denken met het oog op zorg voor bodem. Momenteel wordt de kloktijd gehanteerd in een productieve modernistische tijdlijn van vooruitgang. En die wordt gestimuleerd door de toenemende urgentie om veranderingen door te voeren in een tijd van klimaatverandering en specifiek het droogvallen van grond waardoor de voedselvoorziening in het geding zou komen. Technowetenschap is nodig. Maar een eigenlijke transitie van meerstemmig denken in tijd en ‘luisteren’ naar bodem vragen om een lange termijn werking die traag van aard is.

Op maandag 20 januari 2023 verschijnt er een artikel in Trouw – dank voor het doorsturen Willem! -, over de ontwikkeling van een zeewierboerderij. Dit artikel brengt het samensmelten van goede intenties, greenwashing, transitie van monoculturele landbouw naar zeebouw en technofixes in beeld. Als we de zee als achtergrond zien waarin we kunnen mijnen en nieuwe monoteelt creëren, dan continueren we ons antropocentrisch handelen. Zien we de zee als kwetsbare biosfeer vol medeorganismen, dan lijkt het beter om wat langer na te denken over zorgvuldige samenwerking, in een nieuwe regeneratieve traditie. Er is nog onvoldoende onderzoek gedaan* naar de kwetsbaarheden van geluid (boten, windmolens et cetera), bio-chemische samenstellingen van deel-biosferen et cetera om zeewierteelt op te schalen. We dienen eerst zeer zorgvuldig en vanuit verschillende perspectieven onderzoek en kleinschalig experiment te organiseren, voordat we weten wat de impact van ons handelen in zeewierteelt is. Wat we inmiddels wel weten: monocultuur op land, droogte en verwoestijning enzovoorts vragen om een nieuwe omgang met bodem. Die inzichten kunnen wellicht helpen om integer om te gaan met alles wat zee is, inclusief het water dat we in ons dragen.

* _{zie bijvoorbeeld: Campbell et all (22 maart, 2019). The Environmental Risks Associated With the Development of Seaweed Farming in Europe – Prioritizing Key Knowledge Gaps. In: frontiers in Marine Science.
Dank voor het delen: Wildwier.}

We are not genetic individuals.

“A paper that came out in Nature a few years ago demonstrated that people in Japan have a different type of Bacteroides pleibius in their guts than do people in America. The genomes that are found in B. plebius in Japan contain two genes gained by horizontal gene transfer from a related organism that lives on red algae. These are genes that allow the organism to digest the complex sugars found in seaweed. Having gut bacteria with these genes may allow the Japanese population to get more calories from sushi.”

_{Scott F. Gilbert (2017). Holobiont By Birth, Multilineage Individuals As The Concretion Of Cooperative Processes. In: More than Humans. Het Nieuwe Instituut. (p.28)}

Veldonderzoek bij Neeltje Jans (Zeeland) samen met Ellen van Wildwier voor het Zeewiersymposium dat volgend jaar juni plaatsvindt. De activiteiten komen voort uit een assemblage van ingrediënten die het landschap deelt en ideeën van kunstenaars en wetenschappers. We ontwikkelen activiteiten die plaatsvinden in bewust gekozen en specifieke omgevingen. Wat biedt opgespoten land dat dient als ‘werkplaats’ met daarin/naast zogenaamde ‘natuurgebieden’? Wat zegt dit 65-jarige landschap z w e v e n d in een diepe tijd zee-land-delta?